Marszałek Józef Piłsudski, Naczelnik, Komendant… polski bohater narodowy, dzięki którego uporowi Polska po 123 latach zaborów wróciła na mapy Europy. Uwielbiany przez swoich zwolenników, ale również oskarżany przez niechętną mu opozycję, zarówno z lewej, jak i z prawej strony sceny politycznej. Bezsprzecznie jest to postać, która wywarła największy wpływ na Polskę w dwudziestoleciu międzywojennym.
Kult, którym wśród swoich zwolenników cieszył się Marszałek dotarł nawet do Czarnorzek, niewielkiej wsi w ówczesnym województwie lwowskim, zamieszkałej przez ludność rzymsko- i grekokatolicką.
Historia popiersia Józefa Piłsudskiego
Popiersie ufundowane zostało najprawdopodobniej ok. roku 1933. Jest figurą wykonaną z gipsu o wadze ok. 25 kilogramów. Obecnie pokryte jest zieloną farbą, najprawdopodobniej olejną.
Jan Białas, lokalny historyk i współpracownik „Prządek” uważa, że powstanie popiersia prawdopodobnie należy łączyć z założoną w Czarnorzekach i na korczyńskim Podzamczu w początku lat 30. organizacją piłsudczykowską Związek Młodzieży Ludowej. Członkowie związku działali na polu oświaty, organizowali kursy samokształcenia, samopomocy wiejskiej. Organizacja założona została w roku 1926, jako przybudówka do partii PSL „Piast”. W 1928 zbliżyła się do kół rządzącej Sanacji.
Związek Młodzieży Ludowej w Korczynie w 1939 r. Fot. z książki J. Białasa "Rody chłopskie z okolic zamku Kamieniec"
Cele związku nakreślone zostały w piśmie Józefa Białasa (ojca Jana). Z pisma, przechowywane jest w rodzinnym archiwum dowiadujemy się, że w tym czasie podobna organizacja działała w przysiółku Doliny (ob. ulica Dolińska), natomiast w Czarnorzekach społeczność zrzeszał również Związek Strzelecki, będący organizacją paramilitarną.
Czarnorzecki "Strzelec". Fot. z książki J. Białasa "Rody chłopskie z okolic zamku Kamieniec"
Zarówno Józef Białas, jak i jego brat-bliźniak Mieczysław (obaj urodzeni w 1903 r.) byli oddanymi odrodzonej Ojczyźnie patriotami, sympatykami idei Piłsudskiego. Uczęszczali do starej szkoły w Czarnorzekach. Była to szkoła jednoklasowa z czteroletnim cyklem nauczania. Budynek starej szkoły, usytuowany był do ok. lat sześćdziesiątych przy zjeździe z ob. drogi wojewódzkiej na Podzamcze Korczyńskie. Dzieci i młodzież niezależnie od swojego wieku uczyli się jednej izbie, z jednym, bądź najwyżej kilkoma nauczycielami. Rodzina Białasów starała się aktywizować społeczność Podzamcza na polu edukacyjnym i gospodarczym, bliźniacy włączali się w działania Związku Młodzieży Ludowej, będąc jednocześnie jego organizatorami.
W pamięci mieszkańców Czarnorzek to Związek Strzelecki miał duży wkład w ufundowanie popiersia. Natomiast artykuły informujące o wykonaniu brązowego odlewu, wzorowanego na czarnorzeckim, który eksponowany jest na rynku krośnieńskim wspominają ogólnikowo o „lokalnej społeczności”, nie precyzując konkretnej organizacji.
Swój udział prawdopodobnie miała również kopalnia ropy w Węglówce, będąca wówczas największym zakładem pracy w okolicy. Dyrekcja kopalni udzielała się, jak to wówczas nazywano „państwotwórczo”. Ufundowała między innymi instrumenty muzyczne dla orkiestry umundurowanej.
W końcówce lat trzydziestych popiersie eksponowane było pod starą szkołą w Czarnorzekach.
Zachowały się zdjęcia, przedstawiające "ścianę honorową" z podobizną Marszałka, a przy niej wartę, najprawdopodobniej „strzelców” ze związku.
Ściana honorowa w Czarnorzekach. Fot. z książki J. Białasa "Rody chłopskie z okolic zamku Kamieniec"
Popiersie ukryte zostało w roku 1939, bądź w pierwszych latach wojny w budynku starej szkoły w Czarnorzekach. W tym czasie oddany do użytku został budynek nowej placówki oświatowej.
Co ciekawe, w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej, hitlerowcy nie tylko nie walczyli z kultem Marszałka Piłsudskiego, ale wręcz wystawili przy jego grobie na Wawelu wartę honorową. Portrety Józefa Piłsudskiego, wiszące w urzędach i szkołach nie były natychmiastowo usuwane. Polityka ta zmieniła się po zaostrzeniu kursu wobec polskości w latach czterdziestych, i być może właśnie wtedy popiersie trafiło na strych.
Statua spoczywała na strychu, do ok. połowy lat sześćdziesiątych, kiedy to w trakcie porządków odnalazł ją nauczyciel Józef Stanisław Białas, wraz z kuzynem, Janem Białasem.
Figurę przeniesiono w tym czasie na strych nowej szkoły.
Józef Białas, opiekun popiersia Marszałka Piłsudskiego
Józef Stanisław Białas, urodzony w 1936 roku, syn Mieczysława (jednego z wspomnianych wyżej bliźniaków – organizatorów Związku Młodzieży Ludowej) ukończył liceum pedagogiczne w Krośnie. Po zakończeniu edukacji rozpoczął pracę, najpierw w szkole w Krasnej, a następnie, w roku 1958 w Czarnorzekach. Po roku powołany został do odbycia zasadniczej służby wojskowej, podczas której skierowany został do kształcenia rekrutów z niepełnym wykształceniem, w czasie wolnym trenując boks.
W roku 1961 powrócił do Czarnorzek. W szkole uczyła również jego przyszła żona, Zofia Urbanek z Odrzykonia. W tym miejscu pracował do początku lat siedemdziesiątych, kiedy przeszedł do szkoły w Turaszówce, jednocześnie pełniąc funkcję wizytatora. Otworzył szkołę wieczorową dla pracujących. Został powołany na dyrektora budowanej w tym czasie Szkoły Podstawowej nr 10 w Krośnie, przy ulicy Krakowskiej, nadzorując wykończenie budynku.
Około roku 1981 był szykanowany przez władzę, w związku z udostępnieniem „Solidarności” sali gimnastycznej . Przeszedł wówczas na wcześniejszą emeryturę, w trakcie której pracował m.in. w Korczynie oraz Szkole Podstawowej nr 8 w Krośnie.
Popiersie ponownie ukryte
Kiedy rozpoczął się stan wojenny, Józef Stanisław Białas podjął decyzję o ponownym ukryciu statuy, narażonej jego zdaniem na zniszczenie przez władze niechętne niepodległościowym tradycjom Polaków, których ucieleśnieniem był Marszałek.
Za cichym przyzwoleniem ówczesnego dyrektora Wita Szczurka, nocą, wraz z ojcem Mieczysławem, Józef Białas wyniósł ze szkolnego strychu popiersie, które w płachcie przeniesiono do niezamieszkałego domu rodzinnego w przysiółku Rzeki.
Do dziś Józef Białas wspomina niezwykłe wzruszenie towarzyszące chwili, gdy w najczarniejszej nocy stanu wojennego, ojciec Mieczysław Białas zapalił pod popiersiem świecę i ze łzami w oczach odśpiewał „Marsz Pierwszej Brygady”.
Po roku 1989 statuę przewieziono do Krosna, gdzie na honorowym miejscu przechowywana była w gabinecie Kazimierza Białasa, brata Józefa, znanego lekarza, autora wspomnień z pracy na czarnym lądzie.
Humorystyczna anegdota wspomina, że niektórzy słabiej zorientowani w historii, widząc podobiznę wąsatego, umundurowanego mężczyzny pytali, dlaczego na honorowym miejscu w domu ustawione zostało popiersie Józefa Stalina.
Statua wraca do Czarnorzek!
Nieliczne osoby znały miejsce przechowywania popiersia Marszałka Piłsudskiego. Do osób tych należał Jan Białas, lokalny historyk, społecznik, przewodniczący Rady Gminy Korczyna w latach 1994-1998 oraz radny Powiatu Krośnieńskiego w latach 2002-2010, a od wielu lat bliski współpracownik czasopisma „Prządki”. Jan Białas aktywnie zaangażował się w przekazanie popiersia.
Od pewnego czasu pojawiały się pogłoski o obecnej lokalizacji statuetki. W 2005 roku, zostało ono użyczone do wykonania odlewu brązowego, który stanął na granitowym cokole przy krośnieńskim Rynku. Działania na rzecz upamiętnienia honorowego obywatela miasta Krosna (a Piłsudski jest nim od 1928 roku) podjął Obywatelski Komitet Budowy Pomnika.
Historia popiersia, wraz ze zdjęciami opublikowana została w książce Jana Białasa „Rody Chłopskie z okolic zamku Kamieniec”, wydanej w roku 2005. Wiadomym było więc, że statua zachowała się do naszych czasów, nie znane było jednak miejsce jego przechowywania.
Wójt Jan Zych z zainteresowaniem śledził pojawiające się informacje o popiersiu, wiedząc jak wielką wartość dla mieszkańców Czarnorzek i Podzamcza przedstawia poszukiwany przedmiot. Przez pewien czas trwały rozmowy z rodziną Białasów, dotyczące powrotu figury do naszej gminy. Po ustaleniu aktualnego posiadacza figury, Wójt Gminy Korczyna zwrócił się do Józefa Białasa w oficjalnym liście z gorącą prośbą o jej przekazanie na rzecz lokalnej społeczności.
W prośbie podkreślone zostało, że w budynku poszkolnym w Czarnorzekach powstanie w roku 2021 Centrum Historyczno-Kulturalno-Turystyczne. Będzie to najodpowiedniejsze miejsce do godnego i bezpiecznego eksponowania zabytkowego i cennego popiersia. Wójt w swoim liście podziękował też rodzinie Białasów za opiekę nad pamiątką przez wszystkie trudne lata oraz podkreślił zasługi członów tej rodziny na różnych polach działalności, przede wszystkim społecznej.
Rozmowy zakończone zostały w dniu 14 stycznia 2021 roku, kiedy to protokół przekazania popiersia został oficjalnie podpisany z jednej strony przez posiadacza figury – Józefa Białasa, z drugiej zaś, w imieniu mieszkańców Gminy Korczyna, a w szczególności społeczności Czarnorzek i Podzamcza korczyńskiego – przez wójta Jana Zycha.
Józef i Jan Białasowie.
Popiersie Marszałka Józefa Piłsudskiego trafi do Czarnorzek w chwili otwarcia Centrum dla mieszkańców i turystów.
Serdecznie dziękujemy wszystkim osobom, których zaangażowanie umożliwiło powrót jednej z najcenniejszych pamiątek historycznych na ziemię czarnorzecką.
